Brzoza (Betula verrucosa Ehrh)

Spójrz, białą korą brzoza się bieli
Jakby już spała w śnieżnej pościeli
Na takiej białej, jak papier korze
Wierszyk o brzozie napiszę może?
Albo odczytam wzorem muzyka
Spisane na niej nutki slowika

(Wł. Ścisłowski)

Nazwy handlowe i regionalne:

Brzoza (Polska), Bouleau commun (Francja), Abedul (Hiszpania), Berken (Holandia), gemeine Birke, Wiessbirke (Niemcy), Björk (Szwecja), Common birch (Wielka Brytania), Betula bianca (Włochy)

Oznaczenia botaniczne:

gromada - Angiospermatophyta (okrytozalążkowe)
klasa - Dicotyledonopsida (dwuliścienne)
rodzina - Betulaceae (brzozowate)
rodzaj - Betula (brzoza)
gatunek - Betula verrucosa Ehrh. (brzoza brodawkowata)

Gatunki podobne:

Betula lenta L., Betula lutea Michx. f.,Betulapubescens Ehrh., Betula spp.

Występowanie

Brzoza jest ważnym gatunkiem lasotwórczym. Z istniejących 120 gatunków na świecie i 40 gatunków na półkuli pólnocnej w Polsce występuje 7 gatunków. Najwięcej rozpowszechnionym w Polsce i ważnym gatunkiem jest brzoza brodawkowata (Betula verrucosa Ehrh.). Inną często spotykaną nazwą jest brzoza "gruczołkowata". Drzewo w sprzyjających warunkach dorasta do 30m wysokości i 80cm średnicy pierśnicy. Największy i najstarszy odnotowany egzemplarz brzozy rośnie w Gdańsku-Oliwie, ma 171 lat, 26 m wysokości i pierśnicę 102 cm (obwód 321 cm).
Brzoza brodawkowata swoim zasięgiem naturalnym obejmuje prawie całą Europę z wyjątkiem Hiszpanii, Grecji i północnego cypla Włoch. Ponadto występuje w części Azji Mniejszej, na Kaukazie i w zachodniej Syberii. Sięga na północ do 65° szerokości geograficznej, jednak nie tak daleko jak zbliżony do niej gatunek brzoza omszona. W górach brzoza nie rośnie wysoko, na ogół do 700-800 m n.p.m. W Tatrach pojedyncze okazy sięgają do 1480 m n.p.m., a w Alpach nawet do 2000 m. Brzoza uważana jest za gatunek pionierski, szybko rosnący, odporny na zanieczyszczenia przemysłowe. Gatunekt en obradza już w 10 roku życia (na wolnej przestrzeni), w zwarciu w wieku 24-25 lat. Owocuje co roku, obfitsze lata nasienne odnotowano co 2-3 lata. Kwitnie w kwietniu. Owoce - orzeszki ze skrzydełkiem mają długość do 2cm. Zdolność kiełkowania świeżych nasion wynosi 60%, po przechowaniu na wiosnę zaledwie 20%. Bardzo lekkie owoce roznosi wiatr czasami na znaczne odległości. Jako gatunek panujący w lasach Polski brzoza zajmuje powierzchnię 5,4% przy zasobności grubizny na 1 ha - 140,6 m3 i biomasie 113,1t/ha.
W poszczególnych krainach procentowy udział powierzchni brzozy wynosi: I - bałtyckiej - 6,4%, II - mazursko-podlaskiej - 9,2 %, III - wielkopolsko-pomorskiej- 3,2%, IV - mazowiecko-podlaskiej - 7,6%, V - śląskiej - 4,9%, VI - małopolskiej-5,0%,VII - sudeckiej - 6,0%, VIII - karpackiej - 1,8%. Ponadto w południowej i zachodniej Polsce występuje brzoza czarna (Betula obscura A. Kotula). Jest to drzewo sięgające 15 m wysokości. Natomiast brzoza ojcowska (Betula oycoviensis Bees.) to przeważnie krzew pod ochroną. Nieco tyko ustępuje wzrostem brzozie brodawkowatej brzoza omszona (Betula pubescens). Gatunek ten rośnie w całej Polsce, chętnie wybiera tereny zawilgocone, podmokłe. Oba te gatunki występują razem, krzyżują się i wydają wiele mieszańców o cechach pośrednich. Betula carpatica to gatunek górski, występuje w Tatrach i Sudetach w postaci krzewu lub małego drzewa do 6 m wysokości. Brzoza niska (Betula humilis Schrenk) to krzew do wysokości 2m. Gatunek ten w Polsce występuje wyłącznie na torfowiskach. Jest to relikt polodowcowy. Brzoza karłowata (Betulanana L.) jest krzewem do 80 cm wysokości, rośnie wyłącznie na torfowiskach i podobnie jak Betula humilis jest reliktem polodowcowym.

Charakterystyka

Szybko rosnące jednopienne drzewo osiągające wysokość do 25m, przy średnicach do ok. 60cm; często także w postaci karłowatej. Pień do wysokości ok. 12-15m wolny od gałęzi, cylindryczny, niekiedy zniekształcony przy odziomku; na niekorzystnych siedliskach także skrzywiony. W wieku 60-80 lat zatrzymuje się wzrost drzewa. Maksymalny wiek 100-120 lat. Kora mlecznobiała, dająca się oddzierać cienkimi poprzecznymi pasmami, z wiekiem pstra, spękana, gruba i czarnawa. Udział kory wynosi ok. 12%, gęstość 562 kg/m3. Biel i twardziel nie różnią się. Drewno żółtawo-białe do czerwonawo-białego, praktycznie bez twardzielowania, matowobłyszczące, w wewnętrznej strefie pnia mające plamki rdzeniowe; podobne do olchy. Strefy przyrostów słabo widoczne. Rysunek drewna od gładkiego przez prążkowany, "płomienisty", do bardzo dekoracyjnego, przy czym zwłaszcza pięknie mazerowane drewno pochodzi ze Szwecji i Finlandii. Struktura homogeniczna, często o falistym przebiegu włókien, gęsta, drobna i równomierna. Zapachem nie wyróżnia się. Drewno jest średniej masy, niezbyt twarde, mocne, elastyczne, ciągliwe i giętne.

Obróbka mechaniczna: dobra i łatwa wszystkimi rodzajami narzędzi (zarówno ręczna, jak i maszynowa); drewno trudno łupliwe; dobrze poddaje się obróbce toczeniem, skrawaniem płaskim i obwodowym.

Suszenie: dobre; wykazuje jednak znaczne skłonności do pękania i paczenia, dlatego proces suszenia należy przeprowadzać ostrożnie i powoli.

Sklejanie: dobre; zróżnicowaną zdolność na sklejanie przy zastosowaniu klejów na bazie żywic mocznikowych i fenolowych należy odnieść do zmieniającej się zawartości substancji tłuszczowych, które podczas procesu suszenia migrują w kierunku powierzchni.

Obróbka powierzchni: bardzo dobra; powierzchnie strugane są bardzo gładkie, mają piękny połysk, dają się dobrze bejcować, polerować i lakierować; przy stosowaniu lakierów poliestrowych mogą występować uszkodzenia powierzchni lakierowanych.

Inne: nieodpowiednie parowanie prowadzi do powstania żółytych i czerwonych przebarwień; drewno odporne na kwasy; drewno czasem biologicznie aktywne - możliwość wystąpienia zapaleń skóry (Dermatitis): niekiedy następuje zasinienie wskutek korozji metali.

Wady drewna: krzywizny, niecylindryczność, względna ciemna twardziel (tzw. "fałszywa twardziel"), plamki rdzeniowe, przebarwienia oksydacyjne, pęknięcia mrozowe, zgnilizna, przebarwienia spowodowane zaatakowaniem przez grzyby, chodniki owadzie.

Twardość: niewielka; drewno podatne na zaatakowanie przez grzyby i owady, bardzo szybko zaparza się, nie jest odporne na warunki atmosferyczne.

Zastosowanie: na okleiny; przeważnie jako okleiny skrawane obwodowo do celów wewnętrznych, zewnętrznych i do produkcji sklejek; drewno na meble, okładziny i parkiet; zwłaszcza nadaje się do produkcji celulozy i papieru, płyt wiórowych i pilśniowych, do wyrobu sprzętu sportowego, budowy samolotów, skrzynek, na szpule, kołki, gwoździe drzewne, uchwyty, odpowiednie do toczenia i snycerki.

Wskazówki: zaleca się ścinkę zimową, korowanie grube, przetarcie "na ostro" wraz z korą, zraszanie lub składowanie wodne. Tarcicę układać w stosy przewiewnie, stosując cienkie przekładki, chronić przed bezpośrednim działaniem słońca, zastosować ochronę czół. Drewno brzozy pozwala się uplastyczniać i zagęszczać w różnym stopniu w próbach ciśnieniowych z zastosowaniem amoniaku oraz daje się modyfikować przy udziale żywic syntetycznych.

Cechy anatomiczne: włókna libriform, pojedyncze cewki naczyniowe i cewki włókniste, naczynia - rozproszone (gatunek rozpierzchłonaczyniowy); naczynia występują parami i w promieniowych grupach, miękisz podłużny - typ apotrachealno-rozproszony.

Właściwości fizyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym - 460-610-800 kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15%- 510-650-830 kg/m3, gęstość po ścięciu - 800-850-900 kg/m3, skurcz: w kierunku wzdłuż włókien - 0,6%, w kierunku promieniowym - ok.5,3%, w kierunku stycznym - ok. 7,8%, objętościowy - 13,7-14,2%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość nazginanie statyczne-76-147-155 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym- 14 500-16 500 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 38-51-100 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w kierunku podłużnym - 35-137-270 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w kierunku poprzecznym - ok. 7,0 MPa, udarność-4,5-10,0-13,0 J/cm2, wytrzymałość na ścinanie - 12-14,5 MPa, twardość Brinella w kierunku prostopadłym do włókien - 22-49 MPa, ścieranie (dąb:brzozy) jak 0,6:1.

Różne

Brzoza, brzezina, to bardzo polskie drzewo. Rośnie na obszarze całego kraju, stąd tyle nazw miejscowości wywodzi swoją nazwę od brzozy, np. Brzeźno, Brzoza, Brzeżany. Jak pisze Władysław Reymont "... jest ona przyodziana w bielusieńkie gzło i cała owinięta zielonymi rozplecionymi warkoczami, a tak czysta i drżąca, kiej ta dziewczyna do pierwszej Komunii stojąca". Brzoza jest drzewem "dobrym, litościwym i płacze i jest taka biała z daleka widoczna".
Od dawna gałązki brzozowe są elementem obowiązującym przy ozdabianiu ołtarzy na Zielone Swiątki i Boże Ciało. Jest to od wieków drzewo radości. Istnieje stara tradycja z okresu wczesnochrześcijańskiego, aby godnie powitać Ducha Święteego zstępującego z niebios do domostw.
Pożytki z brzozy są starannie przechowywane z pokolenia na pokolenie.I tak, liście brzozy wykorzystywane bywają w medycynie. Sok brzozy uważano za lek i przykładano do rany. Korę brzozową stosuje się w garbarstwie. Gładka biała kora brzozowa zwana "brzostą" służy do wyrobu dziegciu, zielonkawej, opalizującej substancji otrzymywanej podczas suchej destylacji - słynnego na cały świat polskiego wyrobu. Na początku XVII wieku Polacy założyli wytwórnię tego specyfiku na ziemi amerykańskiej, obok pierwszej huty szkła, pierwszej wytwórni mydła, pierwszych tartaków i pierwszego zakładu szkutniczego. Sok brzozowy zwany "oskołą" używany jest w krajach północnych do wyrobu piwa, octu, musującego wina oraz syropu. Drewno brzozy opadnięte przez owady (muchówki) charakteryzuje się zgrubieniami, nieregularnością budowy; jest to tak powszechnie znana "czeczota". Ta czeczota była modna w XIX w. i na początku XX wieku. Do dziesiejszego dnia słynne fińskie noże, te najdroższe tak zwane "Lappin leuku", mają rękojeść z brzozy czeczoty.
Współcześnie obserwujemy renesans brzozy jako drzewa "przyjaznego". Zalecenia, aby pójść do lasu, objąć brzozę - co wpłynie na poprawę zdrowia- są stare, bardzo stare. Jeszcze w XIX wieku wg wierzeń mazurskich uważano, że najlepszym sposobem na dreszcze jest pójść do lasu brzowego, trząść po kolei brzózkami w określonej liczbie (najczęściej 3 lub 9) i mówić "trzęś mnie jak ja ciebie, a potem przestań". Jak widać "nihil novi sub sole"!

Opracowanie:
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman
mgr inż. Zofia Owczarzak