Grab (Carpinus betulus L.)

Nazwy handlowe i regionalne

Grab pospolity (Polska), Carpen, Charpene, Charme commun (Francja), Carpe(Hiszpania), Haagebeuken, Streeubeuken (Holandia), Hainbuche, Hagebuche, Steinbuche (Niemcy), Vitbok, Avenbok (Szwecja), Gurgen ag, Kayan ag (Turcja), Yokeelm (Wielka Brytania).

Oznaczenie botaniczne

• gromada - Angiospermatophyta (okrytozalążkowe)
• klasa - Dicotyledonopsida (dwuliścienne)
• rodzina - Betulaceae (brzozowate)
• rodzaj - Carpinus (grab)
• gatunek - Carpinus betulus  L. (grab pospolity)

Gatunki podobne

Carpinus cordiana Walt., Carpinus orientalisMill., Carpinus spp., Ostrya carpinifoliaScop.,Ostryaspp. 

Grab pospolity 
fot. K. Frydel

Występowanie

Na świecie wg "Encyklopedii leśnej" (1991) występuje 26 gatunków z rodzaju Carpinus. Inne źródła (Tomanek 1970) podają liczbę około 50 gatunków. Jednak wszystkie źródła są zgodne, że na terenie Polski dziko rośnie jeden gtunek - grab pospolity.
Rodzaj Carpinus występuje na półkuli płn. i jego zasięg podzielony jest na 3 części: amerykański, europejsko-zachodnio-azjatycki i wschodnioazjatycki. Zasięg ogólny grabu zwyczajnego przypada na środkową, południową i zachodnią Europę oraz na niewielkie obszary Kaukazu, Płn.Turcji i Płn. Iranu w Zachodniej Azji. 

Liść grabu pospolitego 
fot. K. Frydel

Najdalej na północy rośnie w Płd. Szwecji, przekraczając nieco 56° szerokości geograficznej północnej. Południowa granica zasięgu Carpinus betulus przebiega przez Płw. Apeniński, południową część Płw. Bałkańskiego, Płn. Anatolię, Kaukaz oraz prowincje Gilau, Mazanderan i Gorgan w Iranie

W Polsce grab zwyczajny jest gatunkiem przechodnim. Występuje na terenie całego kraju, przede wszystkim na nizinach i na pogórzu, a rzadziej w górach. Najwyżej położone stanowiska Carpinus betulus zanotowano w Bieszczadach, gdzie jeden okaz grabu znaleziono na Kiczerze koło Bereżek na wys. 900 m n.p.m. Przeciętnie występuje grab do wysokości 400-500 mn.p.m., wyżej można spotkać jedynie pojedyncze okazy. Na nizinach grab zwyczajny znajduje optymalne warunki wzrostu w dolnym piętrze mieszanych lasów liściastych, najczęściej towarzyszą mu buki, dęby i lipy, niekiedy jodła oraz świerk. Czyste lasy tworzy jedynie na niezbyt rozległych powierzchniach we wschodniej części kraju. Okazałe graby spotkać można niekiedy na zboczach dolin, wzdłuż cieków wodnych we fragmentach zbiorowisk o charakterze grądu, jak np. w Ojcowskim Parku Narodowym. Optymalne warunki znajduje na glebach świeżych, bogatych w związki mineralne i wapń. Grab zwyczajny jest spotykany na terenie całej nizinnej części kraju. W skali całego kraju udział drzewostanów grabowych jest niewielki, zajmuje bowiem nieco ponad 0,3% powierzchni leśnej.

Charakterystyka

Drzewo osiąga wysokość do ok. 25 m i średnicę max. do 100 cm, najczęściej jednak mniejszą. Drzewo kończy swój wzrost w wieku 120-150 lat. Pień do wys. 10 m bez gałęzi, przeważnie nieregularny. Kora na gałęziach jednorocznych oliwkowo-brunatna, 2-3-letnich brunatno-czerwona, od ok. 6 roku szara i gładka. Udział kory 7,6%, gęstość kory ok. 532 kg/m3. Biel i twardziel nie różnią się. Drewno jest szarobiałe do żółtawobiałego, po wysuszeniu i dłuższym składowaniu najczęściej przyjmuje jednolitą, jasno-szarą barwę. Przyrosty roczne mają przebieg falisty i widoczne są jako delikatne poprzeczne pasemka. Drewno nie posiada specyficznego zapachu ani smaku. Struktura drobna, równomierna i gładka, wzrost nieregularny i skrętny.

Obróbka mechaniczna:  trudna; łatwo powstają odpryski i drzazgi; wyrwania włókien przy struganiu; nie nadaje się do skrawania obwodowego i płaskiego; połączenia na kołki, śruby - dobre, na gwoździe - gorsze.

Suszenie: utrudnione, drewno posiada skłonności do pękania i paczenia.

Sklejanie: dobre. 

Obróbka powierzchni: dobra, drewno dobrze się bejcuje i pokrywa lakierami.

Inne: drewno niekiedy biologicznie aktywne; możliwość wystąpienia podrażnień i stanów zapalnych naskórka; odporne na 10% roztwory kwasów i zasad.

Wady drewna: zbieżystość, krzywizny, skręcenia, widlastość, guzy, "chińska bródka", pęcherze w korze, przebarwienia oksydacyjne, pęknięcia, zgnilizna, przebarwienia wywołane przez grzyby, chodniki owadzie.

Trwałość: na wolnym powietrzu niewielka w warunkach suchych lub pod wodą dobra; nie jest odporne na warunki atmosferyczne. 

Drewno grabu zwyczajnego 
fot. W. Pazdrowski

Zastosowanie: rzadko na okleiny; drewno specjalne na elementy maszyn, doskonałe do toczenia, na narzędzia, sprzęt rolniczy, płozy sań, prawidła obuwnicze, kloce mięsne, mechanika fortepianowa; znajduje zastosowanie wszędzie tam, gdzie wymagane są: ciągliwość, elastyczność, twardość, odporność na uderzenia i tarcie.

Wskazówki: ścinka zimowa, szybkie przetarcie, staranne sztaplowanie i ochrona przed wpływami atmosferycznymi są ważne dla zachowania i zabezpieczenia jasnej barwy drewna; celem ograniczenia tworzenia się pęknięć poleca się na początku okresu sztaplowanie pionowe; nie sztaplować na wolnym powietrzu, chronić powierzchnie czołowe.

Cechy anatomiczne: włókna drzewne - libriform, cewki włókniste, dł. 880-2320-6670 mm, udział ok. 66%, przebieg włókien prosty, rzadziej skrętny, naczynia - gatunek rozpierzchłonaczyniowy, naczynia usytuowane pojedynczo i w grupach przebiegających promieniowo, średnica: 15-60-80 mm, udział ok.10%, miękisz podłużny - apotrachealno-rozproszony, skupiony lub w krótkich, stycznych wstęgach, udział ok. 2%.

Właściwości fizyczne: gęstość w stanie suchym- 500-790-820 kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15% - 540-830-860kg/m3, gęstość po ścięciu - 660-970-1200 kg/m3 , skurcz: wzdłuż włókien - 0,5%, w kierunku promieniowym - ok. 6,8%,w kierunku stycznym - ok. 11,5%, objętościowy - ok. 18,8%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne - 58-160-200 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym -7000-16200-17700 MPa, wytrzymałość na ściskanie-54-82-99 MPa, wytrzymałość na rozciąganie II -47-135-200 MPa, wytrzymałość na rozciąganie^- ok. 24 MPa, wytrzymałość na ścinanie - 8,5-16,0 MPa, udarność 8-12 J/cm2, twardość Brinella II - 71-89 MPa, twardość Brinella ^-29-36 MPa, łupliwość - 0,6-1,5 MPa, wytrzymałość na skręcenie-21,5-26,3-34,0MPa, ścieranie: grab: buka jak 1,00:0,43.

Różne

Grab, wg niektórych autorów, w korzystnych warunkach rośnie do 300 lat. Jednak inwentaryzacja starych grabów określa wiek jednego z nich na 198 lat. Rośnie on w Gołuchowie. Jego wymiary to: wysokość 20 m, obwód 374 cm, pierśnica 119 cm. Rośnie on w sławnym arboretum założonym w XIX wieku. Gatunek ten występuje na glebach żyznych, świeżych. Jest to gatunek klimatu umiarkowanego. Wrażliwy na zimno i cierpi od mrozów. Gatunek niesłychanie podatny na formowanie, strzyżenie, bardzo przydatny na szpalery, altany ogrodowe. Stanowił podstawę słynnych niegdyś ogrodów francuskich i angielskich. Najczęściej tworzy drzewostany z dębem - zespół Querceto-Carpinetum. Na glebę wpływa korzystnie, ocienia ją, daje obfity opad i nie zakwasza gleby. Słynne Dębiny Krotoszyńskie mają w drugim piętrze graba o rzadkiej jakości. Grab posiada szereg form i odmian ogrodowych i ozdobnych i są to:

• Columnaris - odmiana kolumnowa. Drzewo o koronie początkowo zwartej, kolumnowej, u starszych okazów szerokiej, jajowatej lub prawie kulistej, bardzo gęstej i regularnej. Rośnie wolno. Należy go rozmnażać przez szczepienie na podkładkach graba pospolitego. Jedna z najpiękniejszych kulistych form drzew. W parkach i zieleńcach należy sadzić pojedynczo na wolnej przestrzeni trawników.
• Fastigiata - odmiana stożkowana. Podobna do poprzedniej odmiany, lecz pokrój ma stożkowaty z wyraźnym, ostrym wierzchołkiem. Wyrasta w drzewa i jest niekiedy stosowana w formie piennej do obsadzania dróg.
• Incisa - synonim Asplenifolia. Heterophylla - odmiana kędzierzawa. Drzewo rośnie wolno. Liście wąskie, głęboko klapowane, klapy ostre, całobrzegie lub piłkowane. Bez znaczenia dla celów dekoracyjnych.
• Marmorata - odmiana marmurkowa. Rośnie wolno. Liście z drobnymi, białymi plamkami (marmurkowate), szczególnie intensywnie nakrapiane w pierwszej połowie lata. Również bez większego znaczenia.
• Quercifolia - odmiana strzępolistna. Od odmiany kędzierzawej różni się szerokimi, zaokrąglonymi klapami liści. W koronie drzewa obok liści strzępiastych (klapowanych) występują gałązki z liśćmi normalnymi. Również i ta odmiana nie ma znaczenia praktycznego dla terenów zieleni.

Kiedyś palono drewnem grabowym w kominkach, drewno to paliło się wolno i dawało dużo ciepła. Ciekawostką jest, że drewno to - według Serbów - przepędzało z domu duchy leśne spragnione ciepła. Duchy te, podobne do naszych krasnoludków, ale mające końskie kopyta, zwane są przez Serbów"grabami".
I wreszcie, w czasie ciemnych letnich nocy, murszejące drewno graba (pniak) świeci tajemnym, seledynowym blaskiem, zwłaszcza po lekkim deszczu lub obfitej rosie.

Opracowanie: 
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman 
mgr inż. Zofia Owczarzak