Orzech (Junglans regia L.)

Najmilej do orzecha
Wiewiórka się uśmiecha!
A Orzech
robi co może,
nim spadnie z drzewa:
dojrzewa

(Wł. Ścisłowski)

Nazwy handlowe i regionalne

Orzech włoski (Polska), Noyer commun (Francja), Carua, Caryon (Grecja), Notenhout (Holandia), Nuez grande, Birbogh (Meksyk), Walnuss, Nussbaum (Niemcy), Walnut (Wielka Brytania), Noce commune (Włochy)

Oznaczenie botaniczne

gromada - Angiospermatophyta (okrytozalążkowe)
klasa - Dicotyledonopsida (dwuliścienne)
podklasa - Archichlamydae (bezpłatkowe i wolnopłatkowe)
rodzina - Juglandaceae (orzechowate)
rodzaj - Juglans (orzech)
gatunek - Juglans regia L. (orzech włoski, królewski)

Gatunki podobne

Juglans cinerea L., Juglans mandshurica Maxim. , Juglans nigra L., Juglans neotropica Diels., Juglans sieboldiana Maxim., Mansonia altissima A. Chev., Phoe porosa Mez.

Występowanie

Na świecie rośnie około 15 gatunków orzecha. Występują one w Ameryce Płn. i Środkowej oraz w Azji i Europie Płd. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu występowania orzecha. Orzech włoski występujący w Azji rośnie od Turcji do Himalajów. Drzewo jednopienne, owoce pestkowce z jednym nasieniem nazywamy orzechem. Wysokość drzew do 30 m, wiek 300 do 600 lat (źródła nie są zgodne). Orzech rośnie na glebach żyznych, świeżych. Gatunek niezbyt odporny na mrozy. Najważniejsze gatunki amerykańskie to: Junglasnigra L. - orzech czarny, Junglas cinera L. - orzech szary, Junglans cirdiformis Maxim. - orzech sercowaty.

Charakterystyka

Obróbka mechaniczna: dobra; wszystkimi rodzajami narzędzi, drewno łatwo skrawa się zarówno obwodowo, jak i płasko.Drzewo osiąga wysokość do 30 m i średnicę do 2 m. Posiada walcowatypień i dużą koronę. Drzewo szybkorosnące. Kora w młodości gładka, szaropopielata,z wiekiem ciemniejąca z mocną, spękaną podłużnie korowiną. Biel i twardzielwyraźnie oddzielone. Twardziel w karpach korzeniowych i rozwidleniach gałęzinajczęściej o pięknym wzorzystym rysunku. Barwa twardzieli w zależnościod wieku i warunków siedliskowych szarobrązowa do ciemnobrunatnej. Drewnoczęsto o falistym przebiegu włókien, o matowym połysku. Naczynia w drewniewczesnym wyraźne, większe niż w drewnie późnym. Przyrosty roczne o różnejwyrazistości. Drewno bardzo dekoracyjne, w stanie świeżym posiada przyjemnykwaskowaty zapach. Wysuszone liście i świeże łupiny orzecha zawierają garbnikii olejki eteryczne, a także jeszcze inne substancje o właściwościach farmaceutyków.

Suszenie: dobre, przebiega powoli, po starannym wysuszeniu drewno prawie nie wykazuje zmian.

Sklejanie: dobre, choć związki alkaliczne zawarte w klejach mogą powodować przebarwienia.

Wykańczanie powierzchni: bardzo dobre, dobra obróbka na zmatowienie powierzchni, dobrze się pokrywa bejcami i lakierami.

Zastosowanie: do produkcji oklein, na meble, okładziny, wystrój wnętrz, na parkiety, wszelkie obudowy, na wyroby toczone, do rzeźbienia, na instrumenty muzyczne, intarsje, kolby strzelb, galanterię drobną, ramy obrazów.

Inne: w zasadzie pozyskuje się całe drzewo z korzeniem. Pnie z karpami korzeniowymi są szczególnie cenne ze względu na bardzo wzorzyste okleiny. Składowanie pni aż do momentu odpadnięcia kory poprawia barwę drewna, powodując przede wszystkim różnice w zabarwieniu bielu i twardzieli. Gatunkami zamiennymi dla orzecha mogą być: Bete, Dibetou, Kokko, Imbuia.

Cechy anatomiczne: gatunek półpierścieniowo-naczyniowy; naczynia występują zarówno pojedyńczo, jak i w krótkich rzędach usytuowanych promieniowo; średnica naczyń: 60-240mm/owalne, udział naczyń: 9,1-12,0%, zawartość naczyń: wcistki, włókna: libriformi cewki włókniste, przebiegające nieregularnie, częściowo promieniowo, udział włókien: 58,6-63,8-69,0%, długość włókien: 1000-1300 -2000 mm, miękisz podłużny: apotrachealno-rozproszony, także skupiony, udział miękiszu: 5,8-8,0-11,%.

Właściwości fizyczne:
Juglans regia L. -  gęstość w stanie zupełnie suchym - 450-640-750- kg/m3, gęstość przy wilg. 12-15% - 570-680-810 kg/m3, gęstość po ścięciu - 900-1000 kg/m3, skurcz: w kierunku wzdłuż włókien - 0,5%, w kierunku promieniowym - ok. 5%, w kierunku stycznym - ok. 7,5%, objętościowy - 13,4-14,0%

Juglans nigra L. - gęstość w stanie zupełnie suchym - ok. 560 kg/m3, gęstość przy wilg. 12-15% - 580-640-810 kg/m3, gęstość po ścięciu - 900-950 kg/m3, skurcz: w kierunku wzdłuż włókien - 0,4%, w kierunku promieniowym - 4,8-5,2%, w kierunku stycznym - 7,1-7,7%, objętościowy - 12,0-13,3%

Właściwości mechaniczne:
Juglans regia L. -  wytrzym. na zginanie statyczne - 99-147-178 MPa, moduł sprężyst. przy zgin. stat. - 12500-13000 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 44-72-89 MPa, wytrz. na rozciąganie II - 99-100-125 MPa, wytrz. na rozciąganie ^ - ok. 3,5 MPa, wytrzymałość na ścinanie - 7,0-9,0 MPa, udarność - 9,5-19,0 J/cm, twardość Brinella II - ok. 70 MPa, twardość Brinella ^ - ok. 52 MPa, wytrzym. na skręcenie - 27-30-32 MPa, łupliwość - 0,6-0,9 MPa, ścier: buk: orzecha jak 0,40:1,00

Juglans nigra L. - wytrzym. na zginanie statyczne - 90-103 MPa, moduł sprężyst. przy zgin. stat. - 11000-13500 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 44-53 MPa, wytrz. na rozciąganie ^ - ok. 4,7 MPa, wytrzymałość na ścinanie - 8,8-9,6 MPa, udarność - 5,8-6,8 J/cm, twardość Brinella II - ok. 50 MPa, twardość Brinella ^ -  ok. 26 MPa

Różne

Najstarszy w Polsce orzech włoski Juglans regla L. rośnie wg Pacyniaka w Celbowej - wieś gm. Puck, woj. gdańskie. Liczy on 129 lat, ma obwód 291 cm, a jego wysokość wynosi 23 m. Drzewa orzecha były pod opieką kapłanów, tzw. żerców. Dlatego najstarsze orzechy wraz z zaprowadzeniem chrześcijaństwa, podobnie jak i dęby, poszły "pod siekierę" gorliwych mnichów.
Orzechy włoskie należały w Polsce do "drzew rozkosznych", to jest uprawianych dla przyjemności (i zbytku). Znana jest nie od dziś właściwość odpędzania much i komarów, przeto sadzono go przy dworach i domostwach. Garbniki (wygotowane z kory) służyły do barwienia. Drewno orzecha stało się przedmiotem zainteresowania dopiero w wieku XV i było to przczyną wytrzebienia znacznej liczby drzew. Jeszcze dzisiaj myśliwi i rusznikarze poszukują orzecha na osady do broni.
Jak pisze Strojny, drewno orzecha włoskiego od dawna było cenione jako materiał stolarski. W okresie wojen napoleońskich używano je na oprawy do strzelb i pistoletów. We Francji wycinano w tym celu około 12000 drzew rocznie. W Anglii w tym czasie poszły pod siekierę prawie wszystkie orzechy włoskie.
Gatunek ten rozmnaża się przez jesienny lub wiosenny wysiew "orzechów". Jednoroczne siewki po przesadzeniu i skróceniu korzeni palowych sadzi się wiosną. Należy przy tym unikać uszkodzenia korzeni bocznych, które są nieliczne i dość grube. Orzech zaczyna pełne owocowanie późno. Największa jego wydajność przypada między 40-50 rokiem życia.

Opracowanie:
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman
mgr inż. Zofia Owczarzak