Osika (Populus tremula L.)

Liście osiki już przedtem lękliwie drżaly,
teraz trzęsą się, miotają niespokojnie - niby
motyle nitkami przywiązane za nogi.
Czy to nie dusze jakie, czarodziejsko więzione w drzewach?

(Adolf Dygasiński - "Gody Życia")

Nazwy handlowe i regionalne

Osika (Polska), Peuplier tremble (Francja), Alamo blanco, Tremblon (Hiszpania), Espe, Aspe, Zitterpappel (Niemcy), Osina (Rosja), Alber, Tremula (Szwajcaria), Asp (Szwecja), Toz ag, Titreh kavak (Turcja), Europeen -aspen,Aspen (Wielka Brytania), Pioppo tremolo (Włochy)

Oznaczenie botaniczne

gromada - Angiospermatophyta (okrytozalążkowe)
klasa - Dicotyledonopsida (dwuliścienne)
rodzina - Salicaceae (wierzbowate)
rodzaj - Populus (topola)
sekcja - Leuce (topole białe i osiki)
gatunek - Populustremula L. (osika)

Gatunki podobne

Populus alba L., P. balsamifera L., P. canescens Sm., P. deltoidesMarsch., P. grandidentata Michx., P. heterophylla L., P. Nigra L., P. tremuloides,P. spp.

Występowanie

Z około 100 gatunków topól, w kraju rosną cztery. Należą do nich: osika - Populus tremula L. z sekcji Leuce - topole i osiki; topola biała (białodrzew) - Populus alba L. z podsekcji Albidae; mieszańcem tych dwóch gatunków jest topola szara (białodrzew nadwiślański) - Populus canescens SM (P. alba x P. tremula); ostatni rodzimy gatunek należy do sekcji topoli czarnych - Aigeiros - jest to topola czarna (sokora, topola nadwiślańska) Populus nigra L.
W Polsce od szeregu lat hoduje się wiele innych gatunków, jak topola piramidalna zwana też topolą włoską - Populus pyramidalis L. i szereg tzw. kultywarów sadzonych często w lasach. Należą do nich topola niekłańska Populus robusta Schn i inne mieszańce, np. kultywar 275 = Populus hybryda 275.
Osika to gatunek rosnący w Europie i Azji, jego zasięg jest szeroki. Dlatego też nie przedstawiono mapki zasięgów występowania w Polsce. Rośnie od płn. Afryki do płn. Europy (70° szer. geogr.) oraz od zach. Europy po Azję. Na południu występuje w Alpach 1530 m n.p.m., w Karkonoszach 1250m n.p.m., w Karpatach 1150 m n.p.m., w Tatrach 1425 m n.p.m. Gatunek ten cechuje duża zmienność morfologiczna, a mieszańce z topolą białą (x Populus canescens - topola szara) przyjmują różne formy, niektóre zbliżone do osiki, ale posiadające twardziel (widoczną lub nie, gołym okiem).
W klimacie borealnym (Szwecja i były ZSRR) znaleziono osikę triploidalną o ogromnych liściach - nazwano ją osiką olbrzymią - Populus tremula gigas Ni. Ehr. Amerykańskim odpowiednikiem naszej osiki jest Populus tremuloides MICHX. Osika należy do podstawowych gatunków drzew leśnych w lasach państwowych Polski. Procentowy udział wg panujących drzew w lasach Polski - 0,6%, grubizny147,3 m3, na 1 ha biomasy 69,22 ton.

Charakterystyka

Drzewo do 35 m wysokości i średnicy do 100 cm. Pień dobrze wyrośnięty, smukły, do wys. ok. 20 m bez gałęzi. Kora w młodości długo gładka, żółtawoszara, później gruba i mocno podłużnie spękana. Biel i twardziel nie są zróżnicowane. Drewno prawie białe do jasnoszarego. Przyrosty roczne i strefy przyrostu wyraźne. Podział na drewno wczesne i późne ledwo dostrzegalny. Struktura długa i prostowłóknista, budowa dość gruba i równomierna.

Obróbka mechaniczna: ręczna i maszynowa-dobra; wymagane są ostre narzędzia, gdyż łatwo powstają wyrwania włókien; połączenia na kleje, gwoździei śruby - dobre.

Suszenie: dobre, przebiega szybko, spękania i paczenie występują rzadko.

Sklejanie: dobre.

Obróbka powierzchni: dobra, drewno pozwala się dobrze bejcować, gorzej przyjmuje lakiery; drewno podatne na impregnowanie i barwienie.

Wady drewna: krzywizny, skręt włókien, drewno reakcyjne, plamki rdzeniowe, pęknięcia mrozowe, zgnilizna, chodniki owadzie.

Trwałość: niewielka; drewno podatne na zaatakowanie przez grzyby i owady, nieodporne na zmiany warunków atmosferycznych.

Zastosowanie: drewno okleinowe przeważnie jako okleiny łuszczone na płyty sklejkowe; drewno do produkcji płyt wiórowych i pilśniowych; w przemyśle celulozowo-papierniczym i zapałczanym; do produkcji wełny drzewnej, skrzynek, do budowy samolotów, łodzi i in
.

Cechy anatomiczne: włókna: libriform, cewki naczyniowe, długość włókien: 220-930-1600 mm, udział włókien: 59,3-60,9-68,5%,naczynia: gatunek rozpierzchłonaczyniowy, naczynia ułożone pojedynczo, parami i w promiemowo przebiegających grupach, średnica naczyń: 35-50-70mm, udział naczyń: 24,3-26,4-27,5%, miękisz podłużny: nadzwyczaj skąpy, na granicy przyrostu rocznego.

Właściwości fizyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym 360-450-560kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15% 400-490-600 kg/m3, gęstość po ścięciu 610-810-990 kg/m3. skurcz: w kierunku promieniowym ok. 3,5%, w kierunku stycznym ok. 8,5%, objętościowy 11,0-12,8%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne 52-80 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym ok. 7800 MPa, wytrzymałość na ściskanie 25-40 MPa, wytrzymałość na rozc. w poprzek włókien ok. 1,7MPa, wytrzymałość na ścinanie ok. 6,8 MPa, udarność ok, 4,0 J/cm2, twardość Brinella 20-23 MPa, twardość Brinella ok. 11 MPa.

Różne

Gatunek pionierski razem z brzozą opanowuje opuszczone (zaniedbane rolniczo)tereny, pożarzyska. Gatunek typowo leśny wchodzący w skład borów mieszanych, niezbyt dobrze notowany przez leśników, ale dzięki właściwościom drewna wśród innych gatunków topoli, unikalny. Pozostałe rosnące w Polsce rodzime gatunki topoli mają wyraźną twardziel, część pnia, której drewno trudno się nasyca, a u niektórych gatunków może być zabarwiona. Przydatność tego gatunku dla leśnictwa - mamy nadzieję zostanie wkrótce doceniony jako najprzydatniejszy do rekultywacji gruntów, gdyż glebowe wymagania może mieć małe.
Drzewo owiane licznymi legendami, w których odwołują się ich twórcy do drżących liści osiki. Tajemnica tego "drżenia" jest prosta - ogonek liściowy, po jednej stronie spłaszczony. Legendy dotyczące osiki sięgają czasów Adama i Ewy. To kołkiem osikowym Kain zabił Abla - drzewo to ciągle drży ze zgrozy. Legenda też głosi, że krzyż, który niósł Chrystus w drodze na Golgotę był z drewna osikowego. I wreszcie dla dopełnienia hańby tego drzewa, gdy Judasz owładnięty wyrzutami sumienia postanowił zakończyć swe życie - powiesił się na osice. To wieczne drżenie liści, szmer, który się słyszy w gaju osikowym wprowadza niepokój.
Drzewo to związane jest ze złymi przesądami, oto Sienkiewicz pisze w "Ogniem i mieczem" jak to Rzędzian z Wąsoszy po zabiciu Horpyny posłużył się osikowym kołkiem aby upewnić się, że więcej nie wstanie. W płd.-wsch. Polsce osikowe kołeczki użyte do przybicia trumny też dawały większą rękojmię, że zmarły nie wydostanie się na zewnątrz i nie będzie straszył po nocach (M. Zielińska). Przesąd na płn.-wsch. obszarach Polski, jakoby wyrwana osika zapowiadała nagłą śmierć, funkcjonował jeszcze przed II wojną światową. Inne wreszcie, nie tak ponure pożytki z drzew osiki - to liście. Głuszce, jak piszą liczni myśliwi i przyrodnicy, zjadają delikatne liście z wierzchołków osik - zwłaszcza po pierwszych mrozach. Gałązki z listowiem - suszone i przesypane solą bydlęcą wraz z innymi gałązkami - to liściarka, cenna karma dla zwierzyny płowej.
M. Zielińska zwraca się z takim oto apelem: "Osiki nie należy wprowadzać do drzew objętych ochroną przyrody, ale bądźmy dla niej życzliwi, bo tak bardzo wrośnięta jest w nasz krajobraz, w naszą kulturę ludową - taka bardzo polska".

Opracowanie:
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman
mgr inż. Zofia Owczarzak