Topola czarna (Populus nigra L.)

Nazwy handlowe i regionalne

Topola czarna, sokora, topola nadwiślańska (Polska), Peuplier noir, Bouilard (Francja), Alamo negro (Hiszpania), Populieren (Holandia), Alber, Schwarzpappel (Niemcy), Topol (Rosja), Albar, Sarbele (Szwajcaria), Svartpoppel (Szwecja), Kara kavak (Turcja), Black poplar (Wielka Brytania), Pioppo nero, Albaro (Włochy)

Oznaczenie botaniczne

• gromada - Angiospermatophyta (okrytozalążkowe) 
• klasa - Dicotyledonopsida (dwuliścienne)
• rodzina - Salicaceae (wierzbowate)
• rodzaj - Populus (topola)
• sekcja - Aigeiros (topole czarne)
• gatunek - Populus nigra L. (topola czarna)

Gatunki podobne

Populus alba L., P. balsamiferaL., P. canescens Sm., P. deltoides Marsh., P. grandidentataMichx., P. heterophylla L., P. nigra var. italica Moench.,P.tremula L., P. tremuloides Michx., P. spp.

Znanych jest ok. 40 gatunków topoli, ok. 30 mieszańców i ok. 10 odmian

Topola czarna porażona Jemiołą 
fot. K. Frydel

Występowanie

Naturalny zasięg występowania topoli czarnej to Europa, Płn. Afryka, Kaukaz i Zachodnia Syberia. Nie występuje w Szwecji, Holandii i Skandynawii.
W Polsce topola czarna to naturalny komponent lasów łęgowych zwłaszcza w Dolinie Wisły. W tych zespołach występuje z topolą białą, wierzbą białą i wierzbą kruchą, z krajowymi gatunkami wiązów, olszą czarną i dębem. Żyje 100-150 lat. Obecnie gatunek ten jest w regresie na terenie Polski. Zastępują go inne gatunki - mieszańce takie jak bardzo podobna Populus serotina - topola późna. Topola czarna ma bardziej guzowate pnie i gałęzie, nieco inny kształt liści i pokrój drzewa. Topola czarna ma też inny rytm biologiczny, np. wcześniej rozwija liście niż niektóre jej mieszańce.

Charakterystyka

Drzewo topoli czarnej rośnie nieco wolniej od pozostałych gatunków topol ii osiąga wysokość do 30 m, a średnicę do ponad 200 cm. Pień bardzo prosty. Kora w młodości popielata, szybko przechodzi w mocną korowinę koloru szarobrązowego do czarnego, mocno spękaną. Biel i twardziel słabo zróżnicowane. Biel jest biały do żółtawobiałego, podczas gdy twardziel - jasnobrązowa do brunatnej.W swojej budowie i rysunku drewno odpowiada innym europejskim gatunkom topoli. Charakterystyczną cechą morfologiczną drzewa i drewna jest występowanie na pniu i konarach, zwłaszcza u nasady pnia, guzowatych narośli, z który chobficie wyrastają, ze śpiących pączków, liczne krótkie pędy. Drewno w tych partiach pnia odznacza się szczególnym układem słojów i ma nazwę drewna "czeczotowatego". Guzowate narośla na pniu topoli czarnej są jej cechąc harakterystyczną, nie spotykaną u innych gatunków topoli, ani nawet u mieszańców topoli czarnej. Przyczyna występowania guzowatych narośli nie jest znana. Splątany przebieg włókien w tych partiach pnia wywołuje niezmiernie dekoracyjny rysunek drewna, wobec czego fragmenty takie poszukiwane są do produkcji oklein

 Liść topoli czarnej 
fot. K. Frydel

Obróbka mechaniczna: dobra, choć wymaga ostrych narzędzi, gdyż drewno się spilśnia i strzępi; występowanie drewna reakcyjnego stwarza niekiedy trudności przy obróbce mechanicznej; drewno nadaje się do skrawania obwodowego i płaskiego, strugania, do snycerki.

Suszenie: dobre; drewno kurczy się równomiernie, posiada niewielkie tylko skłonności do pękania, nieco większe do paczenia.

Sklejanie: dobre.

Obróbka powierzchni: dobra; drewno dobrze się barwi, trudno pokrywa politurami i lakierami.

Wady: krzywizny, niecylindryczność, skręt włókien, widlastość, guzowatość, drewno reakcyjne (ciągliwe), przemieszczenia twardzieli, pęknięcia okrężne, przebarwienia wywołane przez grzyby, zgnilizna biała, chodniki owadzie.

Trwałość: niewielka; biel i twardziel podatne na zaatakowanie przez grzyby i owady.

Drewno topoli, sekcja: topola czarna
fot. Piotr Neyman

Zastosowanie: okleiny przeważnie łuszczone do produkcji sklejek; drewno konstrukcyjne do wnętrz na cele średnich i niższych wymagań; drewno do produkcji płyt wiórowych i pilśniowych, w przemyśle celulozowo-papierniczym, zapałczanym, lotniczym; na niektóre meble, rysownice, modele, na wełnę drzewną, protezy, beczki, skrzynki, sprzęt gospodarstwa domowego, ołówki, wyroby snycerskie, łubianki.

Wskazówki: topola jest dobrym zamiennikiem za OBECHE - Triplochitonscleroxylon K. Schum.; przetarcie winno następować bez kory; podczas przecierania występuje nagrzewanie się pił, dlatego też niezbędne jest schładzanie wodą; skrawanie płaskie i obwodowe jest możliwe nawet po 3-4 miesiącach składowania drewna okrągłego, bez procesu parowania; materiały tarte należy starannie sztaplować, odstęp łat niezbyt duży, powierzchnie czołowe desek i bali należy chronić przed spękaniem.

Cechy anatomiczne: włókna: libriform, ułożonenie regularnie, nieznacznie promieniowo, przy granicy przyrostu rocznego stycznie; długość włókien: 300-1300-2100 mm; udział: 56-63%, udział drewna reakcyjnego: 21-36%, przebieg włókien: prosty, skrętny; naczynia: gat. rozpierzchłonaczyniowy, naczynia usytuowane parami,a także skupione w promieniowych grupach; średnica naczyń: 40-65-200 mm; udział naczyń: 24-44%, miękisz podłużny: nie stwierdzono.

Właściwości fizyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym - 370-410-520 kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15% - 410-450-560 kg/m3, gęstość w stanie świeżym (po ścięciu)- 600-730-800 kg/m3, skurcz: w kierunku podłużnym - 0,3%, w kierunku promieniowym - 3,3-5,2%, w kierunku stycznym - 7,1-9,8%, objętościowy- 10,7-14,3%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne 43-60-94 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym 4000-8800-11700MPa, wytrzymałość na ściskanie 25-35-56 MPa, wytrzymałość na rozciąganie wzdłuż włókien 43-77-110 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w poprzek włókien1,7-2,8 MPa, wytrzymałość na ścinanie 4,0-5,0-8,0 MPa, udarność 3,0-5,0-7,0J/cm2, twardość Brinella II 24-37 MPa, twardość Brinella ^10-15 MPa, ścieranie: świerk do topoli jak 0,81:1,00.

Różne

Topola poświęcona była w mitologii greckiej Herkulesowi. Jednak jej drewno wcale nie jest specjalnie mocne, tylko szybko przyrasta. Jako miękkie w obróbce stosowane było na tarcze - topolową tarczę miał Ajaks, bohater spod Troi. Jako stosunkowo wysokie drzewo, topola jest miejscem wyładowań elektrycznych od uderzeń pioruna. Perun-prasłowiański odpowiednik Zeusa miotającego pioruny, też wybierał topole. Topole wtedy prasłowiańskie i później szlacheckie były swoistego rodzaju piorunochronami. I wtedy, i współcześnie wiadomo, że nie należy stawać w czasie burzy pod topolą. Drugim względem sadzenia topoli było to, że demony bały się podobnie jak i ludzie uderzeń piorunów.
Inny zwyczaj ludowy, zwłaszcza w kulturze niemieckojęzycznej, nakazywał, aby po urodzeniu córki zasadzić topolę, aby w czasie wydawania jej za mąż, po ścięciu drzewa zrobić z niej meble w posagu.
Najstarsze topole czarne jak podaje Białobok (1973) mają około 420 lat, są wysokości 26 m, obwód 291 cm - rosną one w parku w Choszcznie.
Z ciekawostek podkreślić należy, że kora topoli zawiera w porównaniu z innymi gatunkami bardzo mało garbników. Topole wśród wszystkich gatunków drzew liściastych stanowią najliczniejszą grupę żywicieli jemioły (Siwecki 1973). Nie sposób w praktyce, w niektórych okolicach, znaleźć nie porażone drzewa topoli przez tego pasożyta. Na przyład niedaleko od szosy w okolicach Czarnkowa całymi kilometrami ciągną się szpalery topoli porażonej przez jemiołę. 

Opracowanie: 
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman 
mgr inż. Zofia Owczarzak